جورقان اکنون شهری در ۳ کیلومتری شمال شهر همدان است و میتوان این شهر
را ورودی شهر همدان از سمت جاده تهران به شمار آورد. این منطقه ویژگیهای
قابل توجهی دارد و در این نوشتار به دنبال معرفی گذرایی از نقاط قوت این
منطقه هستیم.
وجه تسمیه
کلمه جورقان در لهجه و زبان محلی «گورکان» تلفظ میشود و هنوز بسیاری
از ساکنین با این کلمه این شهر را میشناسند. این کلمه شاید به معنای کمین
گاه یا «گومه» گورخران بوده است. این دشت از دیرباز به سبب وحوش و جانوران
شکاری خود مانند گورخر و آهو و جز اینها اشتهار فراوان یافته است (اذکایی،
۱۳۸۰: ۷۸).
جورقان را معادل گوروانان یعنی ماندگاه بزرگ کردان «گورانی» عهد
حسنویگان و آن را «جوهسته» محل ضرب سکههای دوره حکومت بوییان و کردان
حسنویه (برزکانی) نیز دانستهاند (اذکایی، ۱۳۸۰: ۷۸).
دریاچه باستانی زراومند همدان
حوضه رودخانههای سرازیر از درههای الوند در پائیندست گراچقا، بین
روستاهای بهار و لالهجین و جورقان و کوریجان که قدیما پرآب بودهاند
«تالاب سیمینه رود» (قره چای) را تشکیل میداده که در کتیبههای آشوری از
آن به نام «شانارته» یاد شده است. سیمینه روز سابقاً به دلیل وجود رود
زربار، بسا زرینه نام داشته و تالاب زرینه همدان «همان زرنومئتی (زرمند)»
مذکور در اوستا نام آبگیری است که به تصریح بندهش همان «دریاچه زراومند
همدان» است و این دریاچه همان دریاچه بهرام آوند مذکور است که بهرام گور بر
کنار آن آبادانی کرد. ای بسا همان آبگیری که بهرام در پی گور اندر آن فرو
رفت و گورش شد (اذکایی، ۱۳۸۰: ۱۴۱).
بهرام گور از جمله شناختهشدهترین پادشاهان ساسانیان است که داستانهای بسیاری را در ادبیات فارسی به او نسبت داده و شعرهای فراوانی را راجع به او سرودهاند. مرگ بهرام نیز در ادبیات با افسانه پیوند خورده است بهطوری که در پی شکار گوری به باتلاق فرورفته است. بسیاری از شاعران ایران نظیر، نظامی فردوسی امیرخسرو دهلوی، سعدی، حافظ و حکیم عمر خیام درباره بهرام گور ابیانی سروده اند، اما شعر خیام شهرت فراوانی نسبت به بقیه دارد.
بهرام که گور میگرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
بشقابی از قرن ۵ میلادی (بهرام پنجم و آزاده در حال شکار)
این منطقه علاوه بر خصوصیات تاریخی آن دارای آثار معماری و طبیعی شاخصی است که هرکدام ظرفیت خاصی در منطقه ایجاد کرده است.
رودخانه جورقان
رودخانهای که از شمال شهر جورقان میگذرد متشکل از دو حوزه آبزیر است
که یکی رودخانه آبشینه (سیمین) است که وارد سد اکباتان میشود و دیگری
رودخانه سیاه کمر که در حوالی سرخآباد و پهنآباد با هم تلفیق شده و تشکیل
رودخانهای را میدهند که از کنار شهر جورقان میگذرد. این رودخانه قبل از
لتگاه با سیمینهرود که خودش متشکل از رودهای، خاکو، الوسجرد، زربار،
حیدره و وفرجین (دره ماوشان)، سیمین صالح آباد، رود گردنه اسدآباد و
همهکسی است ترکیب شده و تشکیل رودخانه قرهچای را میدهد. وجود این
رودخانه و جنس خاک و شیب زمین در قسمت شمال و شرق جورقان باعث شده است که
این منطقه مستعد شکلگیری بیشترین تعداد کورههای آجر پزی هوفمان در کل
جهان شود البته در سالهای اخیر کارخانههای ماسهشویی نیز در این منطقه
شکل گرفتهاند.
آبگیرهای متعدد
برداشت مداوم از خاک منطقه و ایجاد گودالهای بزرگ باعث و بالا بودن
سطح آب منطقه باعث شکلگیری آبگیرهای متعددی در منطقه شده است که این
آبگیرها تبدیل به یک جاذبه با پرندگان زیبا شده است.
پل سه دهانه
این پل در اواخر دوره قاجاریه و توسط روسها در شهر جورقان ساخته شده،
دارای ۳دهانه یا چشمه بوده و هر دهانه حدود ۶ متر طول داشته، در وضعیت
کنونی تنها ۱دهانه از این پل سالم مانده است.
پل سه دهانه بر رودخانه قره چای دوره قاجار
کوره آجرپزی روسی
در این نوع از کوره آجرپزی آجر و آتش هر دو ثابت هستند.
این کورهها در ایران برای اولین بار به منظور تأمین آجر مصرفی برای
ساختوساز در مسیر اتصال دریای خزر به خلیج فارس در اواخر دوره قاجار به
واسطه امضای تفاهمنامه با کشور روسیه توسط روسها ساخته شدند. این کورهها
دارای سقفی سر باز بوده که حرارت اضافی کوره از آن خارج میشده است و
دیوارهای آن برای منتقلنشدن حرارت کوره به بیرون پختهشده هستند، قطر
داخلی این کوره ها ۵ الی۶متر است. در شهر جورقان تنها یک عدد از این نوع
کوره موجود است اما در شهرهایی مانند رشت، قزوین و انزلی که در طول مسیر
انتقال آب دو دریا قرار دارند نمونههای بیشتری از این کورهها دیده
میشود.
کوره آجرپزی روسی
کوره آجرپزی هوفمان
کورههای هافمن رایجترین کورههای مورد استفاده در تولید آجر است. این
نوع کوره در سال ۱۸۵۸ توسط «فردریش هوفمان» آلمانی برای آجرسازی به ثبت
رسید. این کورهها متشکل از اطاقکهایی است که پیرامون یک بیضی در کنار هم
ساخته شدهاند و در وسط یا مجاور این بیضی دودکش بلندی ساخته شده است که به
کلیه اطاقکها راه داشته و هوای آنها را تأمین کرده و دود حاصل از سوخت
را به بیرون هدایت میکرده است.
طرز کار این کوره بدین طریق است که خشت خام خشک شده در دو یا سه اطاقک
چیده میشود و جلو اطاقک را به وسیله آجر مسدود میکنند. هر یک از اتاقها
نیز یک در خروجی به بیرون دارند که برای بارگیری و تخلیه کوره مورد استفاده
قرار میگیرند. آنگاه این اطاقک را از بالا و یا از پهلو زیر آتش قرار
میدهند. خشت باید سه یا چهار روز در آتش باقی بماند تا پخته شود. در ضمن
اینکه این اطاقک زیر آتش است، گروه خشت چین، اطاقکهای دیگر را خشت چینی
کرده و به جلو میرود و گروه بنا جلو هر اطاقک که خشت چینی آن تمام شد،
تیغه میکنند و گروه آتش هر اطاقی را که تیغه شد آن را روشن کرده و زیر آتش
قرار میدهند بعد از آنکه آجر پخته شد در آن را باز میکنند تا آجر در
هوای آزاد خنک شود.
کورههای آجر پزی در ایران
کورههای هوفمان در شهرهای بیرجند، میانه، خرمآباد، فردوس و قم وجود
دارد که تعدادی از آنها ثبت شده و تعدادی نیز ثبت نشدهاند. اما در جورقان
۱۱ عدد میل کوره آجر پزی در یک منطقه و در کنار هم وجود دارد.
کورههای جورقان
تاریخ ساخت میلهای جورقان مربوط به سال۱۳۴۵است. در ابتدا ۱۲میل وجود
داشته که یکی از آنها تخریب و در وضعیت فعلی۱۱میل موجود است. اکثر
اتاقکهای پخت آجر از مصالح آجر ساخته شدهاند اما بعضی از اتاقکها به
صورت دستکند هستند و البته بیشتر آنها تخریب شدهاند و آنها که ماندهاند
نیز شرایط بسیار نامطلوبی دارند. این تعداد میل و کوره آجر پزی در یک
منطقه کاملا منحصر به فرد است و میتواند به یک عنوان یک جاذبهگردشگری مورد
توجه فراوان قرار بگیرد.
۱۰ عدد از میلهای کورههای آجرپزی جورقان
تعدادی از کورهها
سوالی که در حال حاضر مطرح است این است که منطقهای با این میزان از
ویژگیهای اسطورهای، تاریخی، طبیعی و کالبدی نیازمند یک برنامه بازآفرینی و
احیاست اما در معرض نابودی است و محل تخلیه نخالههای ساختمانی و
کارخانههای ماسهشویی شده است و هر لحظه امکان تخریب هریک از میلها وجود
دارد. بررسی نمونههایی از نحوه برخورد با این کورهها در سایر کشورهای
جهان میتواند روشنگر نحوه برخورد ما با چنین میراث گرانبهایی باشد.
منطقه میراث لانیمینه
منطقه میراث لانیمینه یک کوره سابق آهک، معدن و سایت صنعتی در نزدیکی
روستای لانیمینه، در ولز است. این یک منطقه میراث صنعتی در سطح ملی است که
یکی از تنها سه کوره هافمن باقی مانده در کشور را در خود دارد.
کوره هافمن در این سایت یک سازه چشمگیر است که در سال ۱۸۹۹ ساخته شد و
تا سال ۱۹۱۴ کار کرده است. دودکش ۴۲.۵ متری برای کوره بر چشم انداز اطراف
غالب است اما ساختار اتاق اتاق کورههای آن جذابیت زیادی برای
بازدیدکنندگان دارد. تصور کنید زندگی کارگران کوره چگونه بوده است. باورش
سخت است که مردان واقعاً در داخل این سازه کار میکردند اما در واقع آنها
برای انجام کار روزانه خود سر و صدا، گرد و غبار و گرما را تحمل میکردند.
آجرکاری هافمن، برونزویک در ملبورن استرالیا
در سال ۱۸۶۳ آجرکاری هافمنز بزرگترین آجرکاری در برانزویک بود. اکنون
این پروژه منحصر به فرد، رنگارنگ و بینالمللی، تمام فضای میراث را با
آپارتمانهایی بهسبک انباری با سقفهای بلند و تیرهای در معرض دید،
پارکینگ زیرزمینی و خانههای شهری سه طبقه در خود جای داده است. این محوطه
که شامل کورهها و ساختمانهای فهرست شده در میراث است، به دفاتر، حوزه
هنری و همچنین مناطق حفاظتشده شهری تبدیل خواهد شد.
موزه میراث صنعتی دل پاتریمونیو
کارخانه آجرپزی «گالوتی باتیفرو» در سال ۱۸۸۷ در منطقهای در کانال
ناویل که بسیار غنی از خاک رس با کیفیت بود، شروع به کار کرد. در دهه ۱۹۸۰،
شهر بولونیا، شرکت گالوتی، شامل ساختمان و زمینهای اطراف را خریداری کرد و
یک پروژه حفاظتی پیچیده، محدود به کوره، و توسعه مجدد بخشهای دیگر
ساختمان را انجام داد. بخشی از این مجموعه از سال ۱۹۹۷ موزه دل پاتریمونیو
صنعتی را در خود جای داده است.
این موزه در حال حاضر به تاریخچه آجرکاری گالوتی، که اکنون محل موزه
است، و به تولید صنعتی آجر و مصالح ساختمانی مبتنی بر خاک رس که در نیمه
دوم قرن نوزدهم با معرفی کوره های پیوسته هافمن آغاز شد، اختصاص دارد.
برگرفته از
*بخش مطالعاتی پروژه طرح ارشد یکی از دانشجویان دانشگاه بوعلی سینا
* هفته نامه همدان نامه